Περίληψη: Οι ιστορίες και η αφήγηση τους αποτελούν ένα μέσο κατασκευής της πραγματικότητας μας. Μέσα από ιστορίες φανταζόμαστε, δημιουργούμε εναλλακτικούς δρόμους και δυνατότητες.

Κάποιες από αυτές τις ιστορίες που αφηγούμαστε για τον εαυτό μας μοιάζουν με περιοριστικούς μονολόγους που μας καταπιέζουν και μας εγκλωβίζουν. Τέτοιους περιοριστικούς μονολόγους συναντάμε και σε πλαίσια σωφρονισμού τα οποία αποτυπώνονται στη μονοφωνία των ιστοριών που αφηγούνται οι άνθρωποι για τον εαυτό τους. Προσπαθώντας να εμπλουτίσουμε αυτόν τον εσωτερικό και εξωτερικό μονόλογο σε εσωτερικό πολυφωνικό διάλογο, σκεφτήκαμε την ιδέα της αφήγησης των παραμυθιών. Τα παραμύθια θα μπορούσε να είναι ένας τρόπος να έρθει το άτομο αλλά και το πλαίσιο σε επαφή με την πολλαπλότητα του εαυτού, με τα αποθέματα και τις δυνατότητες του εαυτού αλλά και του πλαισίου σωφρονισμού.

Η αφήγηση ιστοριών υπάρχει από τότε που υπάρχει ο άνθρωπος και απευθύνεται κατευθείαν στην καρδιά και τη φαντασία των ακροατών. Η λέξη παραμύθι, προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «παραμύθιον», που σημαίνει παρηγοριά, ανακούφιση, ενθάρρυνση. Στο βιβλίο του, Twice -told tales, ο Hans Dieckmann (1986) αναφέρει ένα ινδιάνικο παραμύθι όπου κάθε μέρα έρχεται ένας μάγος στο παλάτι, προσφέρει ένα μήλο στο βασιλιά, ο βασιλιάς το δίνει στον αυλικό του και εκείνος το πετάει σε μια γωνιά του παλατιού. Αυτό συνεχίζεται κάθε μέρα, μέχρι που μετά από ένα χρόνο το μαϊμουδάκι της βασίλισσας βρίσκει τα μήλα, τρώει ένα και ανακαλύπτει ένα πολύτιμο πετράδι μέσα στο μήλο. Αρχίζουν μετά όλοι να ψάχνουν να βρουν τα υπόλοιπα μήλα και να ανακαλύψουν τον θησαυρό. Κάπως έτσι, γράφει ο Dieckmann, συμβαίνει και με τα παραμύθια. Μετά το τέλος της παιδικής μας ηλικίας τα πετάμε θεωρώντας τα κάτι λίγο, άνευ σημασίας. Μέχρι που έρχεται μια στιγμή είτε σε συνθήκες δύσκολες είτε σε μια κρίση ζωής όπου ανακαλύπτουμε και πάλι το πολύτιμο περιεχόμενο τους.
Ανακάλυψα τα παραμύθια σε μικρή ηλικία όταν πήγαινα στο Κέντρο νεότητας της περιοχής μου και περνούσα ώρες παίζοντας με τα αδέρφια και τους φίλους μου. Τα παραμύθια αποτέλεσαν τότε για μένα μια σανίδα σωτηρίας, ένα διέξοδο, από δύσκολες καταστάσεις που υπήρχαν τότε στη ζωή μου. Χανόμουν με τις ώρες, συμμαχώντας πάντα με τον καλό ήρωα που αφού περνούσε δύσκολα τελικά κατάφερνε να νικήσει δράκους και κακές μάγισσες.
Και έτσι κάπως συμβαίνει με τα παραμύθια. Επειδή απευθύνονται σε παιδιά, απεικονίζουν ήρωες που δεν διακατέχονται από την αμφιθυμία , όπως αναφέρει ο Bettelheim (The uses of enchantment, 1976) αλλά που ξεκάθαρα περιγράφονται είτε μονοδιάστατα (π.χ. κάποιος είναι μόνο έξυπνος, γενναίος κτλ) είτε ως πλευρές ενός διπόλου (π.χ. ο ένας αδερφός έξυπνος και ο άλλος χαζός, μάγισσα κακιά – ηρωίδα καλή κτλ). Σύμφωνα με τον Bettelheim (1976) η εστίαση στην πολλαπλότητα των ηρώων και στην αμφιθυμία χρειάζεται να περιμένει μέχρι τα παιδιά να αποκτήσουν μέσα από διαδικασίες θετικών ταυτίσεων μια πιο ολοκληρωμένη προσωπικότητα (σελ. 20). Αξιοποιώντας λοιπόν το παραμύθι ως θεραπευτικό εργαλείο σε ενήλικες μπορούμε να ξεκινήσουμε από τη μονοφωνία των ηρώων του παιδικού παραμυθιού και να εμπλουτίσουμε την ιστορία του μέσα από την πολυφωνικότητα.
Η ανάδειξη της πολυφωνίας, της πολλαπλότητας των εσωτερικών και εξωτερικών φωνών που διαφέρουν αλλά και συνθέτουν είναι ένα από τα ζητούμενα της θεραπευτικής διαδικασίας. Έχουν δημιουργηθεί εργαλεία που εστιάζουν στην πολλαπλότητα του εαυτού (Karl Tomm, 1999) , στην ανάδειξη εναλλακτικών φωνών (Penn & Frankfurt, 1994; Riikonen & Smith, 1997). Στη θεραπευτική διαδικασία ερχόμαστε πολύ συχνά αντιμέτωποι με «περιοριστικούς μονολόγους» (Gergen, 2006, σελ. 107). Ένας από τους στόχους της συμβουλευτικής και της ψυχοθεραπείας είναι να ακουσθούν φωνές που έχουν αποσιωπηθεί και να τεθούν ερωτήσεις που θα τις αναδείξουν. Οι εναλλακτικές φωνές και ιστορίες που θα ακουσθούν μπορεί να φέρουν το άτομο σε επαφή με αποθέματα και δυνατότητες που υπάρχουν και οι οποίες μπορεί να αξιοποιηθούν.
Άρχισα λοιπόν να δουλεύω με παραμύθια αρχικά σε ένα πλαίσιο εξάρτησης στο οποίο εργαζόμουν για πολλά χρόνια, στα πλαίσια μιας προσπάθειας να έρθει το άτομο σε επαφή με την πολλαπλότητα του εαυτού, με τα αποθέματα του. Τα παραμύθια δημιουργούν μια συνθήκη όπου μπορούμε να αποδομήσουμε την κυρίαρχη ιστορία τους μέσα από τη διαδικασία της πολυφωνίας, των περιοριστικών μονολόγων των ηρώων. Δίνουν την δυνατότητα να αναδειχθεί η αφηγηματική πολλαπλότητα των κυρίαρχων προσώπων (π.χ. η κακιά μητριά, ο δράκος, η κακιά μάγισσα κλπ) και μέσα από αυτή τη διαδικασία να αναδυθεί ο πολλαπλός εαυτός του ατόμου που συμμετέχει στη διαδικασία, να αποδομήσει κατά έναν τρόπο το άτομο και τη δική του κυρίαρχη ιστορία (White & Epston, 1994).
Η έννοια της πολυφωνίας προέρχεται από το χώρο της μουσικής. Με αυτή την έννοια περιγράφεται η συνήχηση διαφορετικών ήχων, οι οποίοι καταλήγουν να αποτελούν ένα μουσικό σύνολο. Για τον Μπαχτίν (1984) ο εαυτός περιγράφεται ως ένας εσωτερικός διάλογος ανάμεσα σε διαφορετικές, αντιφατικές συχνά φωνές οι οποίες συνομιλούν από διαφορετικές θέσεις και με διαφορετικούς βαθμούς εξουσίας (Morson & Emerson, 1990). Κάθε μια από αυτές τις φωνές έχει και διαφορετική θεώρηση του κόσμου.
Ο εσωτερικός διάλογος των ηρώων στο παραμύθι αναδεικνύει την πολλαπλότητα των ιστοριών, την ποικιλία των εσωτερικών φωνών των προσώπων, την πολυφωνία, την αβεβαιότητα, την περιπλοκότητα, την χωρίς τέλος πολυπλοκότητα των φωνών. Ερχόμενος σε επαφή με τις διαφορετικές φωνές των ηρώων ανοίγεται και για τον ακροατή η δυνατότητα να έρθει σε επαφή με την πολυπλοκότητα, την πολυφωνία, των δικών του εσωτερικών φωνών.
Είμαστε πάντα σύμφωνα με την Anderson (Συνεργατική Θεραπεία, σελ. 54 ) ..«τόσοι δυνητικοί εαυτοί και ταυτότητες όσοι είναι ενσωματωμένοι στις συζητήσεις μας και δημιουργούνται μέσα από αυτές. Ως άτομα είμαστε πρόσωπα σε σχέσεις»…. Ο εαυτός υπό ένα τέτοιο πρίσμα, δημιουργείται διαλογικά και σχεσιακά. Όπως αναφέρει ο Gergen «….Όταν κάποιος δεσμεύεται σε μια συγκεκριμένη ιστορία εαυτού, όταν την υιοθετεί ως αληθινή για τον ίδιο, οι δυνατότητες του να δημιουργεί σχέσεις περιορίζονται. Υιοθετώντας μια πλευρά π.χ. είμαι αποτυχημένος, αποποιούμαστε την άλλη και έτσι μειώνουμε το εύρος των πλαισίων και των σχέσεων μέσα στα οποία κάποιος είναι επαρκής….» (Gergen, 2006, σελ. 140).
Η συνύπαρξη διαφορετικών φωνών, διαφορετικών εαυτών σε διαφορετικά πλαίσια, προσθέτει ιστορίες που αλλάζουν τους αρνητικούς μονολόγους σε εσωτερικούς διαλόγους (Penn, 2009). Προσθέτοντας διαφορετικές φωνές όπως φωνές σύνδεσης, θαυμασμού, φωνές που εκτιμούν και καταξιώνουν, φωνές που συγχωρούν, φωνές αξιοπρέπειας, φωνές ικανότητας, συντελεί στην μείωση της επίδρασης των μονολόγων. Αρχίζουν να συνυπάρχουν διαφορετικές φωνές στην ιστορία που αφηγείται το άτομο για τον εαυτό του αλλά και διαφορετικές φωνές στη σύνδεση του με το πλαίσιο. Η διαλογική συζήτηση είναι πολυφωνική. Είναι ανοικτή σε άλλες δυνατότητες, η διεργασία παραγωγής νοήματος είναι συνεχής, ο αφηγητής είναι ένας πολυφωνικός εαυτός που εκφράζει πολλαπλούς συντελεστές (Anderson & Gehart, 2007).
Με τον τρόπο αυτό οι αρνητικές φωνές δεν είναι πια μόνες τους, δεν καταλαμβάνουν όλο το χώρο αλλά ακολουθούνται και από άλλες που αναγνωρίζουν, που εστιάζουν στις δυνατότητες, που δεν επικρίνουν. .